Bualtak Khua Ttuanbia By Rev. H. Lian Hrin

DalkhatnakKhua Thawhkehnak
A. Nipi Khua Tlak Hlan Bualtak Khua Le Ram Kong
1. An Ratnak
Lai miphun nih atu kan umnak hmun kan hun fuh hi AD 1000 hrawngin  asi.*1 Bualtak miphun hna hi laimi run lakah aa telmi kan si i, Vantualrawn ( Ramthlo ) khua in a rak rami kan si. Ramthlo pinlei an ttuanbia cu fiang tein hngalh khawh asi lo. Bualtak khua tikhor khuattu cu Cengam le Aihlang miphun an si. Cengampa a unau Cenhrang hi Thantlang peng lei ah a kal i, Cengampa le Aihlawngpa hna tu cu Hakha peng atu Loklung umnak ramah an kal.
 *1 Cung Lian Hup. ed Thinking About Chritianity And The Chins In Myanmar ( Yangon Praveta Press 1999 ). ' Thinking About The Unity Of Chin" by Chum Awi. p. 19
2. A hmun
Bualtak timi cu a nel hoi attha ngaimi le Laimi nih kan sunsak tukmi Farkung a tamnak Loklung ram khi asi. Atu Loklung khuathluan khi an umnak hmun asi lo. Hakha leihoih horkuang Nelpa donglei ah khin asi. Khuahmun an halh tikah ral kut in himnak duh le ti a fawinak duh ruangah horkuang chung deuh ah an rak um. Hakha khua tluk tein a kihnak ram asi i, khuasik caanah horha nih a khuh tawnmi hmun asi.
3. A min
Bualtak timi min a ratnak cu an umnak ding hmun an halh lio ah, " Bual pakhat an hmuh i, khuasak tintuknak caah a remcaang ko lai, bual taktak te pei asi hi" tiah an rak tinak in asi. Cu bual an hmuhmi min suankhan in Bualtak timi min a hung chuahnak asi. *2
Cun ruahnak pakhat ruahnak a ummi cu Bualtak - Loklung ram an rak um lio i Khuatlatu pa hi a min ah Bualtak ti asi men lai. Zeicahtiah hlanah cun hramthoktu a simi paoh min suankhan in min bunh an hmang tawn tiah an ti. *3
 Hi ruahnak phunhnih ahhin khua an halh lio i Bual an hmuh ruangah Bual taktak te pei asi hi timi ruahnak hi hmaan deuh dawh asi.
*2 Pu Mang Chawn, Interveiwed by Author, 17 september 2004 .
*3 Ngun Tha Nawn Sung, The History of Bualtak Village. A Research Paper . p . 1. 4. Khuhmun i thialnak
An umnak khua cu farkhaang kam asi i a kik ngaimi hmun asi. Cu caah khua thial duhnak lungput an hun ngai i, nelhoi thatnak ram, farkung tamnak thluahna le rialti dai bang thin a hnemmi tizu thlum hna cu khum riangmang in an kal tak ko. Aruang cu a tanglei bantuk in asi.
 ( a ) Bualtak Le Caangtial
Bualtak Khuami Loklung pawngah a um hmasabik le khua tlatu hna cu " Cengam le Aihlawng " phun an si. Cu lioah an umank khua hi a rak kik tuk i, hawrha in a rak khat, Cu tikah an fale lu a rak khing ( kak ) dih. An nu le an pa nih si thuh ding an hngal lo i, " Caangtial " benh hna u si law a tha men lai tiah mipa pakhat nih a ruah i, a fale lukhing cu a benh i a dam zau an ti,
Hlan deuh kan pale chan ah " Bualtak lukhing caangtial benhnak kong an cawn ti lo tikah voikhat ruah ahcun sersat le zawmhtaih a lo ngai. Asinain a thatnak lei zoh ahcun " Sicam " ( Medicine ) caah an hman ti cu a fiang. Atu ahcun Caangtial cu a man ngaingai i, mirum hna nih an cawk an zuar len cang Bualtak pa hi " Mifimpa " ( Man Of A Cute ) tiah kan ti ahcun kan palh lem hnga lo. *4 Lu hmanh khin le kah dih tiang a kikmi ram um cu an celh lo caah an i thialnak cu asi.
*4Than Hei, " Caangtial le Bualtak " Pardawh Cazual, Kum 1 na, Voi 3 nak, August 2004. 
( b ) Lim nih ngakchia a ei hna.
Bualtak khua cu lothlo mi an si caah lo an kal karah an fale hi inn ah an kaltaak tawn hna. Ngakchia cu an tlau pah theu tawn. Zeiruang ahdah asi hnga ti cu an hngal kho lo. Nikhat cu chungkhar pakhat nih an fate kut ah Lai laril an khih i an kaltaak. Zaanlei an hung tlun tikah a rak um ti lo. An khihmi lafa te cun an zulh i vawlei khua a mar ngaingaimi chungah a lut. ( Cu vawlei kua -Limka an cawhnak cu Loklung khua ah a cozah nih Farthling an rak chuannak chak zawnah khin asi ).Lai tuhmui hme tete in cu lim ka cu an cawh i a kua dih tiang anco nain , Limpi an tong lo. ( Tlangtluan ah asi i pe 200 tluk hrawng cu rawn ah aa cang). Utlak cu an hmuh asinain an that lo. An i dinh lioah utlak cu a kal i tlang a vun liam lai ahkhin Limpi muisam in an hmuh. An dawi lengmang i Lichia ( Vanmualthar ) khua tawn ah a ummi tili pakhat chungah a lut. A hohmanh nih an pil hnawh ngam lo.
 Cu lioah Vaipa ( Kawlpa ) Ti pil a thiam ngaingaimi pa a rak um ngelcel i an pilter Vaipa cu ti chungin a hung chuah tik ah, " Zeihmanh ka hmu lo, Tarpa belte tlak a tham len ko" tiah a ti hna. An zum lo i, vung pil than law a tlakvu vung la kun an ti. A vungpil than i tlahvu cu a hun chuahpi. An zum thiamthiam lo i, a namte vung chut, an ti than. Vaipa cu a vung pil than i Tarpa namte cu chuh a timh tikah Tarpa nih namte cun a rak sawh rua peidik, ti cungah a hung vuan i, athi. Cu caah, " Vaipa vuan ai Nga vuan ai " timi phungthlukbia zong a hung chuahnak asi.*5 Cu thil an tik ruangah an i thialnak pahniknak cu asi.
*5Bualtak Pupa nih an kan chimhtawnmi Tuanbia asi.
( c ) Ral Zaam Piaknak
Laimi cu khuakhat le khuakhat an i hmuh tikah i doh le i thah a rak si tawn bantuk in Kum upa deuh tar pawl nih an chim tawn mi cu, Ral kutin him duh ah horkuang le a thuhnak hmun ah khua an tlak theu tiah an ti. Bualtak ( Loklung ) in a tu Bualtak Khua ah thial an duhnak zong hi ral kut in him duh ah a si.
( d ) Ramvaih Duhnak
Laimi nih ramvaih cu lentecelh phunkhat ah an ruahmi asi. Ram an vaih ahcun rawl-ei hmanh hngal lo tiangin an um theu tawn. Voikhat cu bualtakpa nih Vom a kah i, Vom neh cu an hawi tikah atu an umnak Bualtak ram tiang hi an rak dawi. Cuka ram cu saram a tam, ramlak thingthei a tam kha an hmuh.
Ramvai hna an paw a taam lioah thingthei rampar kha khim lakin an ei khawh. Cu tikah ramvai hna " Cengampa le Aihlawngpa " nih cun khua ah tlak u silaw attha lai, mangtaam a tlun zongah thingthei rampar in kan nung kho lai an ti i, Vom an kahmi neh zul ti loin, khua leiah an kir, Loklung ram an umnak Vangkem ahcun an hung phan. Khuami cu khua thial dingah an sawm hna i, zapi hnatla in khua thial dingah a lung a tling.
Bualtak ram " Innhmun " tiah min an sakmi ( atu Bualtak khua ral ) ah khin Aive pa a rak um Cengampa le Aihlawngpa nih Aivepa cu an kal hnawh i, kan kawi, nangmah lawng sa le ral lakah na um hi na tih lo maw? tiah an ti, A lehmi hna cu, " Pasal pei ka si cu, zei cu dah ka tih hnga " ati hna. Ngol lo in an hal lengmang i a lehmi hna cu " Asi ko, ka kawile hna, ka tihmi pakhat lawng a um, Uico tum thatha nih inntang i ka Vokthau hi zaantim khuamawt ah khin kheh cukmak in dawi hna sehlaw cucu ka tih bik hnga " tiah a ti hna.
Bualtak pawl nih cun zeihmanh chim lo in , an kaltaak diam. A hnu ah Uico tum he an rat hnawh. Zaantim ahkhin Uico cu an forh hna i inntang a Vokthau cu an dawiter hna. Aivepa nih a tik tuk caah lodiam a zaamtaak hnai, Aive khua a hung phan. Cu hnu lawng cun Bualtak hna nih an hun rolh i, khua ah an tlak tiah an ti.*6
Loklung khua pawng Vangkem in bualtak ah an i thial timi cu a fiangmi tuanbia asi. Zeicahtiah an khua hmunrawp, thlanhmun le limka an cawhnak nih fiang tukin a langher.
*6 Ngun Tha Nawn Sung, The History ot Bualtak Village, A research Paper. P . 5-6.
( e ) Bualtak Khua Tlaknak
Bualtak khua hi Cengam le Aihlawng timi miphun hna nih an tlakmi khua asi. Atu ahhin Bualtak  khua ah Aihlawng phun cu phuntungtu pa an um ti lo. Khua tlak lio i aa telmi zong an min kan hngal kho ti hna lo.
Khuatlatu le tikhor khuattu hna lakah Cengam miphun hna cu kan pa le an si. Pu Thla Thang le a fa Sun Kual hna nih Aihlawng miphun hna he innhmun timi hmun ah Bualtak khua cu an tlak. A chan in kan tuak ahcun chanhra hrawng asi cang an ti. Sun Kual  a fapa cu Mang Hlei asi i, Kum 130 tiang a nungmi asi. *7
*7Pu Mang Chawn, Interveiwed by The Author, 17 September 2004
( f ) Khuathar Thialnak
Bualtak miphun cu innhmun timi i an rak um lio ahhin ramlak in a rami mei nih kumfa te a kangh lengmang caah khua thialnak kong an caih than i tirawnva le khauva karlak ah khua cu an tlak than. Kum caan sau nganpi an um hnu ah horkuang bantukin a niamnak hmun asi caah khua thial duhnak lungput an ngei than. Cu caan lio ahcun Mangnu leikam ah lungbial rawn an ti mi a um i, cu hmun cu khua tlak awkah hmun thleidannak a rak um caah khua hnik in khua tlak duhnak a chuak i, miphun i hlamnak ruangah Zokhua leikap Thainiam tlang i thial a duhmi pawl nih cunglei uktu zungah thialnak sohhluah an chiah i, Kum 7 a rauh hnu lawngah nawl an pek hna. A cheukhat cu an nagn khawh lo caah aa thial chungmi zong an um. 1953 kum in i thialnak cu an caih than.
1955 kum tiang ahhin inn 20 lawng an i thial i khua hlun ah inn 40 hrawng an taang ta. 1959 October 1 ah Laitlang uktu Pu Ral Hmung nih tangli tiang a cozah sianginn a hun pek hna i khuathar ahcun sianginn siseh, bangla siseh an sak hna. Khuahlun a hun pek hna i khuathar ahcun sianginn siseh bangla siseh an sek hna. Khuahlun le khuthar karlak ah remnak a um kho ti lo. Zung lei ah thil ti khawh an i zuam ciocio. Khuahlun lei hi mithawng an tam caah cunglei bawite nih ( nahlahkah chan ) remnak an rung tuah hna i khuathar kha khuahlun ah i fon u an ti hna. 1974 in khuathar ah a ummi Sianginn le bangla cu khuahlun ah an thial i, 1976 ah khuahlun ah an kir dih than. An i fonh hnu kum 19 chung cu lungkhat tein hmunkhat teah khua an sa i uknak lei in siseh , Bianak lei in siseh thanchonak a tam chinchin.
Inndang chuak thar tete nih thanchonak an duh i, hmundang zong an ngia thlai pah tawn. Cengam chung Pu Mang Chawn ( Khen Vung pa ) nih 1979 kum ah Hakha- Gangaw lam, Hakha in meng 6 le a cheu ka ah dum tuah pahin khua a hung tlak. Cu hmun cu kan pupa hna nih Nipi tiah an rak timi hmunhma asi. Inndang chuakthar tete si hnaseh. Gangawlam zohkhenhtu dingah lam riantuanmi ( labour ) si hna seh inn an hun sa lengmang cio i 1995 tiangah hin inn 12 an hung um.
Mino hna nih khuahlun ah an lung a ngam ti lo. A hlunh tuk cang tikah i thial an duh than cang. Hlan deuh i an rak halhmi lungbial rawn ah i thial ding in kum 3 chung hrawng an ruat cia cang. Cengam chung Pu Hmun Ling, Yahwahtah ohkathah a ttuan lio , 24.1.1995 ni ah khupi tein Sianginn ah meeting a auh i khua thialnak kong an ceih. Meeting a kaimi cheuli ah cheuthum hnatlaknai in lungbial rawn ah i thial dingin hnatlaknak an ngei. Cu caah 1995 kum thawkin i thial hram an dawmh.
A lung a tling ve lo mi inn 17 hna cu Gangaw lam Nipi ahcun duhsah tein an i thial ve Lungbial rawn i a um cangmi Inn 4 zong Nipi ah an hung kai i Nipi khua cu Inn 30 an si. Lungbialrawn a ummi hi Bualtak min an pu i, Inn 58 an taang. Nipi timi hi Bualtak lei nih 1998 January 4 ni ah Nipi Baptist Church tiin Thluachuah an pekhna nakin Nipi auh hram aa thawk.

Dal Hnihnak
Khuati Vanruah, Vawlei Umtuning, Thingkung Phun Hna Le Tiva Luang Hna
 A. Aumnak Hmun:
Bualtak khua le ram cu Kawlram nitlaklei ah a ummi laitlang a laifang, Hakha pawngah a ummi asi. Bualtak khua i nichuah lei meng 12 hrawng hlatnak ah Cinkhua a um nitlaklei meng 4 hlatnak ah Hakha-Cawbuk ram a um. Bualtak khua in thlanglei ( South ) meng 3 a hlatnak ah Mangnu khua a um i chaklei ( North ) meng 10 a hlatnak ah Zokhua a um.
Buatak khua cu Hakha in Gangawlam meng 6 a hlatnak in meng 3 a vung hlat lamthlang ah a um. Bualtak khua cu rili ruangin pe 4740 a sannak ah a ummi asi.
 B. Ramri ( Boundary )
Bualtak khua cu Hakha le Zokhua he ramri aa pehmi khua asi. Mirang Cozah nih a hnubik ramri an then kum, 1936 October 25 ni ah ralbawi Mr. Burn nih min a thut ningin kan ramri hi a hmun. Cu ramri cu : Nitlak lei ah Sacuantlang in khanhrang tlang, Thlanglei ( South ) ah khanhrang tlang in Paangrawn khuaivun tlangin a zuang i, Khuahleiva a cozah hlei tiang, Nichuah lei ah Cozah hlei pawng tivate - hriova in a kai i tlang a hung chuak, cu tlangthluan cun tlakpalhtlang a frawng i, vanthuk tlang in a vung zuang i, titit ( Zokhua va le Bualtak va an i tonnak), Chaklei ( North ) ah titit in lungtlak tlangah a hun kai, Tthanlung tlang in Sacuan tlang ah a hung dong.*8
*8 Burn, The Map of Bualtak Boundary, 25 October, 1936
C. Khuacaan
Bualtak ram ah khuacaan pathum a um. Cu hna cu :-
1. Khuasik Caan
Khuasik caan cu November in February thla tiang ( Thla 4 chung ) asi. Hawrha tla tiangin khua sikmi ram asi i, Hakha a naih deuhmi hmun paoh ah hawrha le dapti a um pah tawn. Tlawnlennak a nuamh bik caan asi. Zeicah tiah cun tlang kipah chawkhlei hna an par, phaizawng hna an par i, va dawh phuntling nih partizu an tlanh caan asi. Pa nih lotuk le lovah an rianhrang an tuan i, nu paoh nih pamsiam ( locul thlawh ) in rianhrang an tuan lio caan asi.
2. Thal Caan
Thalcaan cu March thla in May thla tiang ( Thla 3 chung ) asi. Lo chungah thlaitlak caan asi i, khua a linh bik caan asi. Ramvaih a huammi le tiva kal a huammi hna caah a nuamh bik caan asi. Ramlak ah khanhawt dingah an kal i, lentecelh phunkhat ah a ruatmi an um. An rian caan a lawn karlak ah tiva ah an kal i parathlei le ngahringdawi in an caan an hmang. Sihmanhsehlaw para an thlei tikah hrucaw an denh lo.
3. Fur Caan
Fur caan cu June thla in October thla tiang (Thla 5 chung ) asi. Ruahpi a tam caan, leithuan caan, lo belh tuk caan asi. Fikfa tam caan asi caah zawt le fah an tuar cik caan asi. Eidin lei in cun lothlomi kan caah kum vui lai kan i ngaih cik caan asi.
D. Vawlei Hmai Umtuning
Bualtak khua vawlei hmai kan zoh tikah cinthlaknak ah a ttha ngaimi vawlei a si. Chimram le Zoram aa cawhmi asi. Bualtak khua in nichuahlei paohpaoh hi chimram asi i, rawl phuntling a vui kho. Cinkhawhmi thlairawl hna cu :- Fungvei, Facang, Ra, Bete, Behrum,Phiang, Pangcang, Mum hna an si. Pumfang hna cu :- Kawhra, Ba, Vaihra, Thingkawhra hna an si. Adang cin khawhmi cu :- Aithing, Thingbawnbawk, Bawnbawk, Siantawk, Hmekphek, Pawrpok, Theithu, Reithei, Hai, Hnuhnun, Sangphaw, Mangkalawng, Methei, Mirang Khuhlu, Mitsur, Pear le Thawhpat hna an si.
Bualtak khua in nitlaklei paohpaoh hi zoram asi i, rawl phuntling an vui lo. Cinkhawhmi thlairawl hna cu :- Fungvei le Faang an si. Pumfung cu Kawhra, Ba, Vaihra, Thingbawnbawk, Aalu, Khaceuh hna an si. Adang cin khawhmi hna cu Aithing, Thingkawhra, Siantawk, Hmekphek, Pawrpawk, Reitei, Meithei, Mirangkhuhhlu, Pear, Satsuma, Apple le Thawhpat hna an si.
Kan vawlei umtuning hi hmuncheng asi i, rawnttha a tlawm ngaingai. Tlanglo tuahnak ca lawngah a t tha Lei ( Paddy Feild ) tuah ding cawh awk hmunhma ttha a tlawm ngaingai.Satil zuatnak ahcun, thla 2 chung lawng ram a car i, a hninghno ngaimi ram asi cah a ttha ngaingai.
Kan vawlei muisam hna cu vawlei kham ( A Senmi ), Vawlei nak ( A khammi ), Vawlei thahria ( Kawhra vawlei ), Vawleinak-vawleipi, Lungcapum he aa cawhmi vawlei, lo thlawh ding a tlak lomi lungpang le a thau ngaingai nawncek vawlei hna an si.

E. Akhomi Thingkung Phun
Thingkung ramkung hna kan zoh tikah a lumnak i a khomi thingkung hna le a kihnak ram i a khomi thingkung phun zong an tling Farkung belte a tlawm deuhmi ram asi.
1. Innlo caah Hmantlaimi Thingkung
 Inn le lo kan renh tikah hmantlaimi thingkung phun a tlawm pah ko.Vawlei chung bunh i a fekmi thingkung phun hna cu :- Ang, Cen, Fahia, Khuaihnawk, Thanvong, Ziting, Capulai, Kaal le Kaantang hna an si. Inn caah hman tawnmi thingkung hna cu:- Far, Thanvong, Kaal, Hai, Hmual, Hmio, Cen le Ang hna an si. Tihthing caah kan hmanmi thingpa ( Thinghak ) hna cu :- Thal, Fa, Hlem, Thil, Biangrei, Hlawi, Titaang, Thei, Buihrem, Liamhmui, Kaal, Hnukbom, Khuhlu, Hluainim, Cinring, Thoktha, Nakzik, Thingkhai le Mangkhe hna an si.
2. Thingthei Phun A Simi Thingkung
Thingthei phun hna cu:- Theipi, Liamhmui, Hai, Khuhlu, Aitek, Kehthei, Mangkhe, Umhluhlu, Banba, Mintin, Kuhchih, Theihmung, Sirthei, Tat, Bakba, Dingzun le Dingtit hna an si.
3. Pangpar Phun A Simi Thingkung
Khuaram a dawhtertu pangpar hna cu:- Phaizawn, Chokhlei, Kantang, Chokhleipar rang, Thingkep pa a phunphun, ratte par, daidimpar, uituntuk par, Safen par, Keng par, Vairawng par, Ngathnah par, Zanhmui par, Caker par, Ar cawncawk par, Aithiah par, Faiceu par le Rose par a lo mi hna an si.
Thinkung dangdang a min hun tial cawk lo mi an um rih len ko. Rampi zong a phun a tam tuk caah lothlo hna kan caah belh phun in kan ruahmi an si.
Kan ram ahhin Rua phun a tlawm tuk i ramlak ah a mah tein a khomi cu, Ruachia ( Caangngan mi ) le Ruangal, Siofung caah hmanmi Thothek le thilthet hna an si. Ruatuai hang din ding a fawi lo. Cinmi rua zong hi phunkhat te lawng a um i thlarua an timi a si.
Hlan deuh kan pupa hna chanah cun canphio cawk nak cun di inn sak hi an rak duh deuh. Inn an cih tawnmi ram cu Di le Phaihnah lawng an si. Atu ahcun Satil nih an ei dih cang caah Inn saknak ca tiang a kawl ti lo i, canphio inn deuh kan sa cang.

F. Tiva Luang Hna
Bualtak ram hi tlang a sannak, rungtlang he pehtlai in tlang nih a kulhmi ram asi caah tiva hna zong a semnak a hram deuh an si. Cu a semnak vahram cu kan pupa hna nih vadong tiah an ti.
Bualtak ramchung i a ummi tiva te hna cu :- Tumva, Hnahhlunva, Buksakva, Thinlangva, Hnilo Khawlhva, Sumsihva, Hramva, Hriava, Khulawnva, Theisauva, Lungdang va, Pumsangva, Innralva, Dumcerhva, Zorawnva, Lungngerva, Buangva, Lungtlakva, Nipiva, Sualcangva, Vamva, Kakva le Uimanva hna an si.
Tiva pi deuh hna cu : - Pangrawnva le Khuahleiva ( Tihnava ) hna an i tong i Mangnu he kan karlak in a luang i Bualtak ramah a luangmi tiva asi. Cu tiva cu Tihnava kan ti. Zokhua leikam ah Tumva le Hnahhlunva le Sualcangva an i fon i, Tihnava he khua taw ah an i fon. Cu tiva cu Tirawnva kan ti Tihnava le Tirawnva an i fonh hnu in Dongpi kan ti. Dongpi ah aa fonmi tivate hna cu Lungdangva, Theisauva, Kakva le Buangva hna an si.
Bualtak ram chungah a luangmi tiva vialte an i fonh dih hnu ah Zokhua va he an i fon i, Cinkhua, Hmaikhah le Vanha ram hna a vun tan i Kalemyo le Gangaw karlak ah a luangmi Mittha ah a vung i fon. Cucu kan pupa hna nih letsa an ti.

 Dal Thumnak
Bualtak Khua Nunphung
A.Bualtak Miphun Hna:
 Bualtak khua hi khua hmete a si ko nain miphun  15 hrawng
an rak um. Hlan kan pupa hna chanah cun hawi le michia
tiin thleidannak a rak ngan ngaingai. Pathian kan biak hnu cun 
miphun kan hmuhning aa thleng deuh cang.
Sihmanhseh law, nupi thit le va ngeih ahcun" Kan miphun
nih kan kal phung " ti a hmangmi an um pah ko rih
Bualtak miphun hna arak hmuhaktu miphun cu Sangte an
rak si. Ahnu deuh ahcun Sangpi nih khua an humhak
*9Pu Chia Hu chimning in asi
 Bualtak miphun cu
atang lei bantukin an si
1.Cengam ngampi
 2.Cengam ngamte
 3.Sangte
 4.Sangpi
 5.Aihlawng( an um ti lo)
 6.Sanhnam
 7.Chichal
 8. Khenglawt
 9.Sazual
10.Lianthang
11.Chuntei
12.Vaingam
13.Hringtin
14.Kihlum( an um ti lo )
15.Khupsawm*9( an um ti lo)


B. Pawcawmnak le Riantuannak
1. Lothlawhnak
 Bualtak khuami kan pawcamnak rian cu tlanglo thlawh asi.Hlan pupa hna nih lo an tlak tikah kum thum dan ah lopil pilkhat in an rak kal i, Kum 4 taiang an thlawh caan zong a rak um tawn. Kumkhatnak cu " Ra Kum " an ti. Kumhnihnak cu " Phiangkum " an ti. Kumthumnak cu " Bee Kum " an ti i, Kumlinak cu " Mumkum " an ti. Kan Kan pupa hna lopil kalning cu chanthar mino kan chan zongah kan zulh hna i, kumthum ah pilkhat in lo kan thlo. Phiangkum ah rawl an ngeih bik tawn  Bualtak mih Lopil kan ngeihmi cu atanglei
bantukin ka vun langhter
  1. Theisau
  2. Tnnhmun
  3. Paangrawn
  4. Khuar
  5. Tipuh
  6. Hrual 
  7. Minpi le
  8. Saikat hna hi an i

 Kan pupa hna nih lo an thlawhning cu atu kan chan i cinthlak ningcang he an i lo ko . Lohmun ah cang an khaan i, cangrual ah vawlei ttha aa dil caah rawl a ttha deuh leidot kan chaihmi nakin a ttha deuh, a fawi deuh,faang an vorhmi zong cangdot cung vawlei ttha ah an kheu i a voi ning a hman.
1980 Hrawngin leikuang chaih hram an i dawmh i Inn 40 hrawng nih lei an thuang. Facang an cin i, kum tin a voi kho cang. Cun dum an ser pah i thingthei kung a phunphun zong an cin pah cang hna. Tlanglo thlawh lawngin pawcawm ahar deuh cang caah cinthlaknak a phunphun timhtuah cuahmah asi ko.*10
*10 Ngun Tha Nawn Sung, The History ot Bualtak Village, Research Paper (Hakha 2001)
 2. Satil Zuatnak
Hlan kan pupa hna chan i an zuat cemmi satil cu Sia asi. Ahmun deuhah Na, Caw, Meheh le Rang hna hi an hun zuat i, leithuannak caah san a tlaimi Na hi caan sau nawn an zuat cang. Lairam hi satil zuatnak ram ah a ttha dingmi ram asi. Zeicatiah, kumkhat ah thla hnih chung lawng ram a car, thla hra chung cu a hninghno Bualtak ram hi satil zuatnak ah attha ngai mi ram asi. Atu cu Caw a zuami, Meheh a zuami le Rang a zuami an tam ngai cang. Cu hna lakah Caw a zuami hi an thangcho bik tiah ka hmuhning asi.
3.Riantuan Ning
Lo kan thlawh tikah kan hmanmi thilri hna cu Laituhmui, Tuhmuipi an si. Lo thing haunak caah hmanmi thilri cu namtong le hreitlung an si. Lamcawh/ vawlei cawhnak caah an hmanmi thilri cu hmuipi, Hmuizum, Thirfung, Tuthulh, cawhlek an si. Hi thilri hna hi a thangcho rih lomi nih an hman ciomi thilri an si.
Lai miphun cu sei in thil a phormi miphun kan tam deuh rih. Bualtak khuami zong kanmah te nih kan itahmi sei kha thilphorhnak caah kan hman. Gangawlam a rak pem ka ahcun cawleng in thil kan phorh tawn. Atu Kattazalam ah Cawleng ( Thir Lengke ) kal kawh asi ti lo caah kan keng tein kan phorh a tam deuh. Acaancaan te ahcun Motor car zong kan hman pah tawn, Asi kho deuh cu Cycle zong an hman ngai cang.
Lo kan ser tikah October thla in December karlak ah lo vak dih kan i zuam i, March thla canceo ah lo kan duah. April thla ah thlai kan thlak. Rawl an kheuh hnu ah belhtuk khi voihnih tiang kan tuan tawn. Rawl kan laak khawh le caangka in paam kan siam. Kan riantuan ningah a ttha bik rua tiah ka ruahmi pakhat cu, mahte lawngin riantuan si loin i hlawhbung ( vengtlaih kan ti ) in kan bu tete in rian kan ttuanmi hi asi. Cun khua chungah miharmi an um tikah khuapi tein riantuan kan bawmhmi hna zong hi Pathian riantuan pakhat mihar bawmhnak asi tiah ka ruah caah hmailei zongah hi kan nunphung hi thlau lo dingah ka duhmi asi. Innkaang meitet a um sual zongah kan khuapi tein dawrnak inn kan renhpiak hna. Tangka pek in rian i fial ahcun lungtho tein bawmh asi lem lo. Phaisa hmuh duhnak lungput asi caah kan i chawpdawi tiah kan ruat bal lo. Alak ( Tangka pek lo ) tein rian kan i fial ahcun lungtho tein kan i chawpdawi cio ko.
Hi bantuk lungput he rian i fial, i chawpdawi kan hmanmi hi Khrihfa kan si hlan in kan pupa hna lungput le ziaza kan i thanpimi asi. Sakap an um um tikah tlan i zamh asi tawn. Sihmanhsehlaw, a tu kan chan cu phaisa kawlnak leiah kan harsat deuh cang caah sahleh ( tlangzamh ) a tlawm deuh ngaingai cang. Hakha lam naih kan  sinak nih zuar duhnak lungput a kan ngeihter Cu caah zuartlai i pawcawmnak dangdang ah hman hi kan hmang cang. Dawtnak a zawr deuh tiin ka hmuh ning asi.

 4. Eidin Ning
Bualtak miphun kan eidin ningcang cu Lai miphun kan hawidang khua bantukin kan si ve. Nikhat ah voithum ( Thaithawh, Chuncaw, Zanriah ) tiin rawl kan ei.
Hlan kan nu le kan pa chan ahcun Fungvei cuar hi zaanriah ah an i rinh caan a um pah tawn. Atu mino hna chan ahcun Fungvei cuar hi zaanriah caah aa rinhmi kan um ti lo. Fungvei cu chuncaw caah kan hman bik. Kan sawlh ( suk) i Bete, Rathor, Phiang, Anhnah, Mai, Sa hna he kan chuan i , kan ei deuh tawn.

C. Uknak Kong
Bualtak khua uknak lei tuanbia kan zoh tikah fiang set cun hngalh khawh asi lem ti lo. Laimi cu a cozah ukpenmi miphun kan rak si lo. Mah le khua le ram mah khuami, a thawngtha deuh le bawiphun timi nih rak uk tawnmi kan si. Mirang ralkap lairam an hun phanh hrawng uknak lei ah uisam a hun ngeimi kan si.
Bualtak khua cu Inn tampi an rak si lem lo. Asinain, khua khua ( 9 ) he an rak i ral. Khua humhaktu an rak ngeih lo caah Hakha Sangte chung asi mi Pu Lian Thek cu Vazuunbu in an rak put i, khuabawi ah caan sau nawn an hman. Khua humhaknak lei ah a tei kho tuk lo. A hmu ah Hakha Sanpi chung Za Hmung hrin Ngun Ceu cu khua humhakpitu ah Sangtepa nih a sawm i, khua chiah lo-nga zong a cheuh ve.*11
*11 Pu Chia Hu chimning in asi.
Cucaah kan hngalh khawh tawk khuabawi hna cu a tanglei bantukin an si.
  1.  Pu Lian Thek
  2. Pu Ngun Ceu
  3. Pu Za Kual
  4. Pu Bil Er
  5. Pu Sang Bik
  6. Pu Khuk Nawl
  7. Pu Chia Hu
  8. Pu Hrang Dun ( 1974- 1981)
 9. Pu Hre Luai ( 1981- 1988 )
10. Pu Dar Kulh ( 1988- 1991 )
11. Pu Hram Ceu ( 1991- 1994 )
12. Pu Hmun Ling ( 1994- 1996 )
13. Pu Kil Luai ( 1996- 1999 )
14. Pu Chan Dun ( 1999- 2003 )
15. Pu Thawng Awi ( 2003- Atu tiang )
16. Ohsuh Cazi cu 1973 in nihin tiang
Pu Lal Kung asi *12
 * 12 Bualtak Tipil Khrihfabu Golden Jubilee Magazine, 1993, P . 16
D. Fimthiamnak
Bualtak khua cu fimthiamnak leiah pumpak ( mah khua tein private ) Sianginn lawng an rak ngei. Cozah Sianginn cu hnupi lawngah ah hun hmuh asi caah hlan kan pale pawl cu ca cawng lo in vawlei ah an kan liamtak dih.
Hakha ah sianginn kai dingin khuami cu i thim asi i, a hohmanh an rak fial kho hna lo. Khuami hnatla in an thlahmi hna cu :- Pu Hrang Kulh, Pu Chia To le Pu Khuk Nawl an si i, an ngamlo caah tanghnih an cawn in an kir than. A hnuah Pu Hrang Lian ( Bil Er fapa ) an hun thlah i tangli tiang a cawng. Hi bantukin khuami nih fialchom in Sianginn a hung kaimi hna cu an eidin vialte khuami sinah an kholhpiak hna i, a herhmi a dangdang zong an bawmhchanh hna. Pu Hrang Lian a ngam sual lai lo ti an phan caah a umpitu dingah minung pakhat zarhkhat lengmang in an i thleng tawn ti asi.
Minung nih fimnak kan ngeih lo ahcun midang phanh khawh asi lo ti kha kan pupa hna nih an hmuh caah khua te i sianginn um a herh tiah an ruah i, 1949 kum in private tangli sianginn cu an hun thawk. Kan khuami chungin cachimtu saza lak ding tlak an um rih lo caah Zokhuami Pu Chawn Tling an hun lak i 1957 tiang a tuanpiak hna. Pu Chawn Tling akal hnu ah 1957 - 1959 tiang Bualtak khuami Pu Chia Hu nih a hun tuan.
Lairam uktu cozah cu fimnak lei thanchonak kha biapi ah chia in minung an kawl lio caan ah Pu Ral Hmung cu Laitlang ah Cheif Minister a hung tuan ( Pu Za Hre Lian a hun chaangtu asi ). Pu Ral Hmung kut chungah uknak nawlngeihnak a um lioah hin Pu Chia Hu cu private saza asi lio caan 1957 October thla ah Pu Ral Hmung nih cozah tangli Sianginn cu an hun kan pek*13
1959 kum in atu tiang Bualtak Sianginn ah cozah nih tuanvo pekmi Headmaster hna cu a tang lei bantukin an si.
 1. Hrang Hmung ( 24.10.1959-23.6.1964 )
2. Khua Kung ( 1.6.1964-23.6.1968 )
3. Chan Hu ( 24.6.1968-21.5.1972 )
4. Lian Hei ( 22.5.1972-31.5.1978 )
5. Tei Sang ( 1.6.1978-17.7.1979 )
6. Zo Hmung ( 18.7.1979-29.6.1984 )
7. Hniar Chum (25.9.1984-1.6.1988)
 8. Ca Hmung ( 7.6.1988-5.1.1992 )
9. Sui Paam ( 5.1.1992-7.9.1995 )
10. Cung Nawn ( 7.9.1995-13.8.1998)
11. Hnem Vang ( 27.8.1998-23.2.2000)
12. Van Hre ( 27.11.2000-10.6.2002)
13. Ni Cung Lian ( 14.6.2002-12.6.2003)
14. Tam Ki ( 24.12.2003- Present ). *14

Private Sianginn
1959 kum ah Cozah nih tangli sianginn cu an kan pek. Tangli a awngmi hna cu Zokhua le Hakha ah Sianginn an kai tawn. Siangngachia cu Zokhua le Hakha ah nu le pa loin an ngam lo i, Sianginn kai duh loin aa ngawlmi an um tawn. Cu caah tanghra tiang a cawng khomi an tlawm ngaingai.
1992 kum ah khuanu le khuapa hna nih private Sianginn tuah usilaw hmailei ah kan khua a thangcho lai ti an hun hmuh. Cu lio ahcun khuabawi cu Pu Hram Ceu asi i, a bawmtu cu Pu Buan Lian a si. Khuapi tein meeting an tuahpi hna i, Private Sianginn tuah dingah hnatlaknak an ngei.
1993 June thla ah tangnga kan thawk. Kum khat hnu kumkhat duhsah tein kan chap lengmang i tangriat sianginn tiang kan tuah khawh. Hi sianginn cu Sazaci Zo Hmung si lio 1980 kum ah tangnga kan tuah i ca chimtu cu Pu Duh Ling asi. Zokhua Sianginn ah i peh ding asi nain Zokhua cu tlai deuh ah an chimh hna ruangah  tangnga siangngakchia cu camipuai phitnak nawl an hmu lo i, phi loin an um. Cu hnu in nehnang cu kan hun zon than i private sianginn cu kan hun thawk than. Private sianginn kan tuah hnu ah Siangngachia cu kum khat ah minung 5 hrawng hi cu tanghra an awng lengmang. 2004 June thla in tangnga sianginn ( Mulun ) cu Cozah nih an kan pek. Cachimtu saza balte an kan pe rih lo.
Sianginn kan thawkka in atu tiang saza kan hmanmi hna cu :
 1. Zing Awi ( 1993 - 1994 )
2.Tezalin ( 1994 - 1995 )
3. That Biak Hnin ( 1995 - 1996 )
     Par Zing 
4. Van Biak ( 1996- 1997 )
    Chan Cung Hnin
    Par Ki
    Ngun Hoi
5. Par Len Iang ( 1997 - 1998 )
    Dar Tha
    Cing Cing
6. Tha Cer ( 1998 - 1999 )
    Cer Hliang
    Chan Peng Hmung
7. Tha Cer ( 1999 - 2000 )
    En En 
    Ci Ci
    Sui Tha Sung
8. Van Sui Par ( 2000 - 2001 )
    Sung Len
    Ngun Dim
    Marlar Hnin
    
 9. Ngun Hoi ( 2001 - 2002 )
     Cer Hliang
     Ngun Dim
     Ni Chum Er
10. Sui Ceu ( 2002 - 2003 )
       Chan Peng Hmung
       Ni Chum Er
        Dawt Hlei Tial
        Biak Zi Sung
11. Sui Ceu ( 2003 - 2004 )
      Chan Peng Hmung
       Ca Tial 
       Tial Taang
12. Ngun Ling ( 2004 - 2005 )
      Ngun Thang
      Sa Doi Sung
      Ca Tial
13. Ngun Thang ( 2005 - 2006 )
      Chan Peng Hmung
      Biak Tha Thawng
      Sa Doi Sung
      Ngun Par
      Fam Men
      Ca Tial *15
      

E. Biaknak Le Zumhnak

Pathian an rak biak hlan ( 1933 hlan ) ah Khuachia, Khuavang, Khuahrum, Cakei, Rul, Lungpi thingpi ti bantuk a phunphun an rak biak tawn hna. Cubantuk cu tihnak in a hung chuakmi a si. Zawtfah an ton tikah raithawinak an tuah i, an dam. Lopil an nam tikah raithawinak in an thawk hmasa. Fanu le fapa an duh tikah raithawinak in an hal.
Khuazing timi biafang hi thla an cam tikah an hman tawn. An ruahnak ahcun Khuazing tangah Khuachia, Khuavang, Lasi, Rul, Lungpi Khuachia, Thingpi khuachia, Cerh Khuachia hna an um caah rai kan thawi ahcun kan biakmi a lung a tling lai i, Khuazing sinah a kan halpiak ahcun hlawh a tling lai, Khuazing nih thluachuah vanni a kan pek lai an ti, Thluachuah vanni an timi cu:
1. Lianhnganhnak a kan pek;
2. Rawl-awk thlaizun a kan pek;
3. Vokkeuh , Arkeuh a kan pek ( Satil arva aa tel );
4. Hrinnu sotpa a kan pek;
5. Damnak a kan pek;
6. Kan herhmi paoh a kan pek ; ti asi.* 16
Khua chugah litin thiammi an um i, chungkhar pakhat nih raithawi an duh tikah litin thiammi sinah an kal hmasa. Arti pumkhat an i put i, litin thiam nih arti cu a zumnak lei in a mawknak lei ah thir fungthul in a vih. A tawlei awngin arti cu a chem. Arti hang a zuang hoih in an biakmi Khuachia a phunphun nih a duhmi cu Vok, Ar, Caw, Meheh, timi chungin pakhat asi. Cu caah va kal law, raithawinak va tuah tiah litin nih a fial hna i a chimning tein an rak tuah i, an duhmi cu an hmuh taktak ko.
Raithawitu dingah tlangbawi an ngei ve. Tlangbawi nih pumpak/ chungkhar ca lawng siloin khuami dihlak caah raithawinak zong an tuah tawn. Tlangbawi nih khuami caah rai a thawi tawnmi cu:
1. Vanruah kawhnak raithawinak;
2. Bawi biak raithawinak;
3. Phiangpar hnim khuachiat raithawinak;
4. Innkaang meitet khua thenh caan raithawinak;
5.Bepar khuachiat raithawinak;
6. Kut tiah an timi tho/ hniang puai caan raithawinak;
7. Khua chungah rai a thlung i raithawinak ah raithawinak hna an si.
Hi bantuk raithawinak an ngeih caan ah khuapi tein lo kal lo tein an ulh. Tlangbawi an timi cu miphun thiang chungin an thimmi asi. Tlangbawi ( Raithawitu ) caah rawl-rel an kholh piak tawn hna. *17
Cun adang pakhat a ummi cu Innchiat raithawinak asi. Cucu atanglei bantuk in raithawinak an tuah.
1. Ngakchia an zawt tikah rai an ti i, Ar in an thawi.
2. Mi pakhat khat an zawt tikah Khuachia nih a tlaih an ti i, Khuachia an pawn, Khuavang an auh i, Khuavang nih Ui le Ar pe u ati hna ahcun Ui le Ar in an pawn.
3. Uihmur kawh an ti i, tual dong, lamthlang le lamchak ah thing an bunh. Adong kha i tonh lakin an kuaih i an peh hna. Cuka ahcun Uike, Arke, Uilu, Arlu an tem chih i raithawinak ah an hman.
4. Tuksahnak an ton i a hma a pawrso ahcun " Sarau rai " an ti i, Ar in an thawi.
5. Lo nih a tuah tik hna ah Khuavang nih Ui, Ar, Vok pakhat khat thah ding a fial hna ahcun, a nung in an va phum i, Rai an thawi.*18
Pumpak in Innchiat raithawi a tuahmi an um pah tawn. Tahchunhnak ah Bualtak khua ummi Sanhnam chung Pu Lian Hngak cu Innchiat raithawinak atuah tawn. A tuahning cu, an Inn kha hautlang ah siseh, kutka ah siseh hnahchawl hring a zar hna i, zarhkhat chung cu midang nih a Inn ah rak len le rak vaih khawh asi lo. Inn chung le Innleng lawng an chuak. Khuachung zongah an kal lem lo. Lo hrimhrim cu an kal lo. Hi bantuk raithawinak an tuah tikah an zumhmi cu " Chungkhar ah ngandamnak a um, zuatkhalhmi satil an pungkarh, rawl-awk thlaizun kumvoi a tha" ti asi. *19
 *15 Rev. Heman Lian Hrin, Private Notebook, 2005
*16 Ngun Tha Nawn Sung, Dip Th Research Paper. p. 19.
*17 Pu Mang Chawn, Interviewed by the Author, August 1, 2003
*18 Pu Chia Hu chimning in, September 2000
*19 Pu Hniar Hlun chimning in, 1980.
F. Khrihfa Phung A Phanhnak 
Laura Siangbawinu nih a rak thawk taakmi ABM sianginn ah khuami an thlahmi hna Pu Hrang Kulh, Pu Chia To, Pu Khuk Nawl le Pu Hrang Lian hna cu Pathian bia zeimawzat an theih pah nain, Zumtu taktak an rak si kho lo. Pu Hrang Lian cu Zumtu dirhmun a hung phan ta nain, Khuabawi chungkhar asi caah Pathian Zumtu tha ah i cang lo in Lawki phung lei tu ah a kal than i 1942 kum in Ralkap ah a kal. 
1933 kum ah Pu Thor Kio nih Pathian biak dingah biathlehnak a ngei i, Khrihfa ah a cang.
1. Pu Thor Kio Tuanbia             
Pu Thor Kio cu Duh Mang hrin, Chuntei chung Chiah Tlung le Sal Dei i an fapa upabik asi. A chuahpi unau hna cu, Than Kung ( Ralkap ah a kal i a tlung ti lo ), le Sun Iang an si.
Pu Thor Kio nih Pi Hniang Pen a thit i, Fapa 2, ( Hram Lian le Zing Kam ) a hrin hna. Pu Hram Lian nih Pi Kai Bil a thit i, fanu 6 a ngeih hna i, Pi Dar Keng he fapa 1 le fanu 1 a ngeih hna. Pu Zing Kam cu ralkap ah akal i, atlung ti lo. Pu Zing Kam nih Tial Bau athit i, fapa 1 an ngeih taak, amin ah Pu Ceu Hu asi. Pu Ceu Hu nih Pi Van Iang a thit i, fapa 4 fanu 3 a hrin hna.
Pu Thor Kio cu kum 59 asi lio , 1933 kum ah Pathian a zummi asi i 1945 kum ah Pathian sinah aa din.
Lianhthat le thahdah a chuah caan paoh ah hin " Vanmi fa asi, anih cu za phaw hlah u" an ti tawn. Bualtak khua hrawktu na si lai caah na chuahkehnak Zokhua ah kal ko tiah an ti tawn. Zu an dahnak paoh ah a duh na lo in zudin an fial tawn i, a lehmi hna cu , " Ka ding lai lo, ka din hngami cu kan hoih hna" ti a si. Sihmanhsehlaw Pathian min pu tin tituar aa zuam tawn. 
Pu Thor Kio cu zumtu hawi a ngeihlo caah Mangnu Khrihfa hna sinah a va i pum pah tawn. 1940 kum cun zumtu an hun karh i, Inn 13 tiang an si. Christmas puai zong Siapi an thah i an tuah.
2. Pathian A Zummi Hna
Pu Thor Kio hnu ah Pathian a zummi cu duhsah tein an hung karh lengmang i, 1940 kum Pathian a zummi hna cu :
 1. Pu Thor Kio te Chung Khar
2. Pu Hngar Dawn
3. Pu Chan Thio
4. Pi Sem Kil
5. Pu Pa Khe
6. Pu Hniar Dun
7. Pu Chan Riang
 8. Pu Pum Bik le chungkhar
9. Pu No He
10. Pu Hrang Kulh
11. Pu Zam Heu te chungkhar
12. Pu Chia Ling le
13. Pi Cia Tial nu le pa an si
  Biakinn an ngeih khawh rih lo caah Pu Thor Kio te inn ah an i pum tawn. Christmas cu Pu Tum Bik te Inn ah an tuah. An i pumhnak ah an rak sak bikmi Hla cu, " Ni sarih chungah ka pa" timi hla asi. Pu Tum Bik hi an hla hruaitu asi.
3. Biakinn Saknak
1933 kum in Inn 13 an si tiang ( 1940 kum tiang ) cu Pu Thor Kio te Inn ah an i pum tawn. Zumtu an hung karh deuh lengmang i Inn ah an i tlum ti lo. 1947 kum ah a tung 20', a vang 15/, vawlei Inn te an sak i an i pum.
Cuticun an hung karh chin deuh lengmang i, an biakinn ahcun an i tlum deuh ti lo caah 05.03.1949 ah 40'x20' a simi thingah Inn an hun sak. * 20
*12 Bualtak Tipil Khrihfabu Golden Jubilee Tuanbia Cauk, ( 1993- 1993 ).p.2-a
4. Pathian An Biak Ningcang
Hlan deuh kan pa le chan Khrihfa cu zarhpi ni hi a ulh in an ulh. Riantuan cu a chia i ti tlukin an rak ruah. Zarhpi ni i chuankhin ding vialte cu zarhte ni ah an i timhtuah cia dih tawn. Zarhpi ni ag sumsuk, thilsuk tibantuk an tuah sual ahcun ka sual cang tiah sualthlahnak an hal hnu lawngah hawi sin te ah an thu. Sualthlahnak an hal hlan cu misual thutnak ( Thutdan a hnubik tlang ) ah an thu.
Khrihfa upa le Pastor nih sualnak a tuahmi cu Biakinn pumhnak mizapi hmai ah khan, " A nih cu kan phuah, hawi sinah thu ti hlah seh, phuahmi thutnak ah thu cang seh, sualthlahnak a hal hnu lawngah hawi sinah a thu te lai" tiah thawng an thanh tawn.
5. Pekchanhnak
Thar an pek ning hi khuaruahhar asi. Lo in siseh, dum in siseh, an cinthlakmi paohpaoh kha anmah ei hlan te ah Pathian sinah an pek hmasa. Sa an kah, Nga an sio, Vate an foih zongah Pathian zaam an tuah i an pek tawn. Satil an zuatmi fater cu Pathian sinah an pek hmasa zungzal.
Thawhlawm khawlh hi zarhpini lawngah an tuah. Tamat nak tam deuh an pe kho lo. Tamat nih cun Arpi a cawk khawh lio caan hrawng asi. Cheuhra cheukhat tiin min an rak bunh lem lo.
6. Bualtak Tipil Khrihfabu le Zokhua Area Baptist Churches Pehthlaihnak
Bualtak khua Khrihfa hna cu 1933 in 1957 tiang Hakha Rev. Sang Ling nih a tlawn kai, a zohkhenh tawn hna. Rev. Sang Ling cu kumkhua in a upa deuhdeuh khualtlawn ding a caah a har deuhdeuh ve. Cu lio ah Rev. Sang Fen hi mino asi. Zokhua in Hakha tlawnnak lamka ah a ummi khua kan si caah Sang Ling nih Rev. Sang Fen cu Bualtak hi na tlunkal pah ah na zohkhenh cang hna lai ati i, Zokhua Area he kan i pehtlaihnak hi asi.
Bualtak khuami zumtu Khrihfa hna nih a kan hringsortu kan pa le a simi Hakha ah kan i pehtlai cang lai tiah 1989 hrawngah an rak ti i, Zokhua Area Pastor te le Khrihfa upa ( EC ) nih Vok an thah i sahringthi lonhin an kan rem caah a tu tiang ZABC he kan i pehtlaih rihnak hi asi.
7. Khrihfabu Riantuannak le Thithruainak
A. Khrihfa Upa :
Bualtak Khrihfa kan can kain a tu tiang Khrihfa upa a tuanmi hna cu a tanglei bantukin ka langhter.
01. Pu Thor Kio                  ( 1933- 1945 )
02. Pu Hniar Dun                ( 1945- 1948 )
    Pu Chan Riang               ( 1945- 1948 )
03. Pu Chia Dun                  ( 1948- 1961 )
    Pu Hniar Dun                 ( 1948- 1961 )
1957 kum in khuahlun le khuathar an i then caah,
Khuathar ah: Pu Chia Hu le Pu Thang Kung 
( 1957- 1976 ) tiang an tuan.
Khuahlun : Pu Chia Dun le Pu Hniar Dun ( 1948-1961 ).
1. Pu Than Tum, Pu Tuan Khar le Pu Dar Kulh   ( 1961- 1967 )
2. Pu Than Tum, Pu Tuan Khar le Pu Chia Mang  ( 1967- 1971 )
3. Pu Khuk Kian, Pu Chia Pial, Pu Tuan Khar le Pu Hnawm Tling( 1971- 1973)
4. Pu Chia Pial, Pu Tuan Khar, Pu Hnawm Tling, Pu Thang Kung le Pu Chia Mang ( 1973- 1976 )
1976 ah khuathar cu khuahlun ah an i fonh than cang caah,
04. Pu Chia Hu, Pu Chia Pial, Pu Khen Vung, Pu Chia Mang le Pu Dar Kulh ( Pu Dar Kulh hi aa din than i Pu Lal Kung thim asi ), ( 1076- 1979 )
05. Pu Chia Hu, Pu Chia Pial, Pu Lal Kung, Pu Phun Mang le Pu Tuan Chum ( 1979- 1982 )
06. Pu Chia Hu, Pu Khen Vung, Pu Lal Kung, Pu Chia Pial le Pu Duh Luai ( 1982- 1985 )
07. Pu Khen Vung, Pu Ceu Hu, Pu Duh Luai, Pu Chia Hu, Pu Than Zel ( 1990- 1990 )
08. Pu Chia Hu, Pu Khen Vung, Pu Duh Luai, Pu Ceu Hu, Pu Hre Luai, Pu Chia Mang ( Nipi Chiarman ) ( 1990- 1994 )
09. Pu Hre Luai, Pu Ceu Hu, Pu Duh Luai, Pu Thawng Awi, Pu Van Ci, Pu Kep Tu, Pu Chia Pial, Pu Chia Mang Pu Ngun Hmung*21 ( 1994- 1997 )
10. Pu Ceu Hu, Pu Kep Tu, Pu Duh Luai, Pu Thawng Awi, Pu Dar Kio, Pu Van Biak le Pu Lal Mang ( 1998-2001 )
11. Pu Duh Luai, Pu Kep Tu, Pu Thawng Awi, Pu Chan Dun le Pu Ceu Hu ( 2002- 2004 )
12. Pu Ceu Hu, Pu Khen Vung, Pu Chan Dun, Pu Cung Do le Pu Hram Ceu (  2004- Present )
*21 Ibid., p. 9-10 ( Pu Chia Mang le Pu Ngun Hmung hi Nipi Khua Upa an si.)
B. Nubu Hruaitu Hna:
Bualtak Khrihfabu Nubu Hruiatu cu a lubik ( President ) lawngin a tanglei bantukin kan langhter.01. Pi Ni men, o2. Pi Hmet Thluai, 03. Pi Chia Nawn, 04. Pu Cuai Iang, 05. Pi Daar Taang, 06. Pi Iang Tawi, 07. Pi Cia Ei, 08. Pi Za Vang, 09. Pi Cia Ei, 10. Pi Mang Taang, 11. Pi Cia Ei, Pi Mang Tang, Pi Ngun Tha Iang, Pi Sui Hnem le Pi Hram Taang ( 2002- 2004), 12. Pi Ngun Tha Iang, Pi Sui Hnem, Pi Cia Ei, Pi Phun Cuai le Pi Biak Chin ( 2004- Present ).
C. Mino Hruaitu Hna:
1. CE Thawknak
1948 kum March thla in Pu Chia Hu nih a rak thawkpi hna. Cu lio i hruaitu hna cu a tanglei bantukin an si.1. Pu Chia Hu, 2. Pu Chia Mang , 3. Pu Sui Tu, 4. Pu Khen Vung, 5. Pu Fung Mang, 6. Pu Duh Ling.
BYF tiah hun thlen hnu i hruaitu hna cu a tanglei bantuk in an si. 
1. Pu Phun Mang, 2. Pu Sa Awi, 3. Pu Than Zel, 4. Pu Dar Kio, 5. Pu Tawk Hmung, 6. Pu Thawng Awi, 7. Pu Tawk Hmung *22, 8. Pu Cung Hnin, Pu Tluang Than Zaam, Pu Tluang Za Awi, Pu Bawi Hmun, Pu Tial Thang le Nu Tha Cer ( 2002- 2004 ), 9. Pu Tluang Than Zaam, Pu Tial Thang, Pu Thla Bik Le Nu Tha Cer ( 2004- Present )
*22 Ibid.,P. 11-13.
D. Pastor Ngeihnak
Bualtak khua cu Khrihfa an si hramthawk in 1993 tiang mah khuami Pastor an ngei bal lo. Zokhua Area Baptist Churches ah a ummi asi caah ZABC nih an zohkhenh tawn hna. 1994 thawk ceo in Pastor kan hun ngei kho ve.
1.Rev. Heman Lian Hrin:
Rev. Heman Lian Hrin cu Bualtak khuami Sanhnam chung Pu Hniar Dun le Pi Dar Zi i an fapa 5 nak asi. 1967 January 29 ah Bualtak khua ah a chuak.
1990 June thla ni 11 ni ah Hakha khua ah Chin Bible School an thawk i, cuka ahcun Bible sianginn a kai. 1994 February 27 ni ah Sianginn in a tum. 1994 April 1 ah ZABC nih Pastor ah an cohlan i, 1994- 1996 tiang Bualtak Baptist Church ah Pastor a tuan. Bualtak khua ah Pastor hmasabik asi. 1997 February thla in HBA ah E&M Secretary a tuan. Tanghra camipuai a phi pah i, 1998 ah a awng. Cu hnuah 1999- 2001 tiang Zomi Theological College, Falam ah B.Th a cawng than i, B.Th Degree a hmu. 2002-2004 tiang ZABC ah E&M Secretary a tuan. ZTC a kai lio ah Hlaphuah in Upatnak Roca zong an pek. 2001- 2002 tiang Bualtak Baptist Church ah Church Pastor a tuan. 2005 in ZABC General Secretary a tuan.
2. Pastor Chan Peng Hmung:
Pastor Chan Peng Hmung cu Bualtak Sangpi chung Pu Chia Hu le Pi Khuang Zing i an fa 6 nak asi. 1992 ah tanghra a awng. 1993- 1998 tiang Zomi Theolgical College ah B.Th a cawng. 1998 March 7 ni ah B.Th Degree a hmu. 1998 November 18 ni ah ZABC nih Pastor ah an cohlan i Bualtak Baptist Church ah Pastor a tuan. 2002- 2004 tiang ZABC ah Youth Secretary a tuan.
3. Pastor Ngun Hoi :
Pastor Ngun Hoi cu Bualtak khua ah Ohsuh Cazi a tuanmi Pu Lal Kung ( Tikir khuami ) le Pi Cuai Iang ( Bualtak khuami ) an fanu upa bik asi. 1996 ah tanghra a awng. 1997 in Chin Christian College, Hakha ah B.Th a cawng i, 2001 March thla ah B.Th Degree a hmu. 2001 April thla thawkin ZABC nih Pastor ah an cohlan i, Nipi Baptist Church ah Pastor a tuan. Kum khat a tuan hnu, 2002 ah Bualtak Baptist Church ah Pastor bawmtu a tuan. 2003 in Myanmar Institute O Theology ( MIT ), Yangon ah M. Div. a kai i, atu lio ah kumhnihnak a cawn liomi asi.
4. Pastor Ngun Tha Nawn Sung :
Pastor Ngun Tha Nawn Sung cu Bualtak khuami, Khenglawt chung, Pu Tuan Chum le Pi Ngun Kir i an fanu pahnihnak asi. 1997 in Chin Christian College ah Dip. Th a cawng. 1998 ah tanghra a awng. 2001 ah Sianginn kai aa lim i Langpho khua ah um dingin ZABC nih Pastor ah 2001 April thla in an cohlan. 1998 ah tanghra a awn caah ZABC nih Bible Sianginn kainak nawl an pek i, 2003 kum chung Bethel Theological College, kalemyo ah B.Th. a cawng i, Degree a hmu. Bible Sianginn a kai lio ah Bualtak Baptist Church in a kai nain, Kum hnihnak a kai lio ah Nipi ah an i thial. 2002- 2004 tiang Nipi Baptist Church ah Church Pastor a tuan. *23
*23 Rev. Heman Lian Hrin, private Note Book, 2004.

Dal Linak

Bualtak Khua In Nipi Ah I Thialnak
A. Khua Tlaknak
Nipi timi min cu kan pupa hna nih hmunhman min an rak sak ciami asi. 1936 hlan ahcun Nipi timi hrawng cu Hakha ram arak si. Boundary hnubik an then kum ( 1936) hnu lawngah Bualtak ram a hung si.
Khua a tlak hmasatu cu Bualtak Cengam chung Pu Mang Chawn asi. 1979 kum ah atu Nipi khua i Pear an cinnak dum ahkhin vawlei Inn te in a rak um i, Aalu lo a rak ser pah. Kum sau deuh a rauh hnuah Pear a cinmi cu an hung thang. Kum hnih hrawng a rauh ahkhin meng 7 nak ah Sualcaang rawn a um i,  cuhmun cu Pu Zing Dum nih hmunhma a khuar ve. Kumkhat hnu ah Pu Ral Pial nih caw a zuatmi zohkhenh dingah Pu Tawk Hmung zong meng 7 ahcun a hung um ve. 1983 kum ah Cinkhua khuami Pu Ui Phen le a chungkhar cu Gangaw lam i lam riantuan dingah Sualcaang cu a hung phan ve. 
Khuathlaktu hna nih khua an tlak lio ahhin Nipi Khua ti hi an ruahmi asi lo. Pawcawm fawi deuhnak ah an tlakmi asi. Bualtak khua in Inndang chuakthar tete nih meng 6 le meng 7 ahcun umhmun an khuar pah cio i Inn 12 tiang kum 15 chung hrawng khua an sa.
1995 kum ah Bualtak khuabawi Pu Hmun Ling nih khua thialnak meeting a auh i khua thial dingin tam deuh hnatlaknak a hung um. Sihmanhsehlaw a hmun n hun sawh tikah atu Bualtak Khua ( Lungbial rawn ) khi an sawh i Pu Hmun Ling cu a lung a tling lo. Ahmun a duhnak zong a chim fawn lo. 1995 June thla ah Pu Ceu Hu, Pu Thang Kung le Pu Khua Hmun cu Lungbial rawnah an i thial. Kum 3 chungah Inn 60 kai deuh an i thial.*24
Lungbial rawn i thial a duh lomi cu Hmunhlun timi Bualtak khua ah an taang i, Gangaw lam meng 6 ah a ummi Inn 12 sinahan hung i fon. Cu a hung i fonmi hna he Inn 33 an si.
Khua an i thialnak hmun cu kan Pupa hna nih Nipi an rak timi le Sualcaang an timi hmun karlak, Hakha- Gangaw lam meng 6-7 karlak asi. Hi hmun hrawng hi Hakha Sangte chung ram asi. Bualtak ramri chung a rak si lo. 1936 kum ah mirang cozah nih ramri an then hnu ah Bualtak ramah aa cangmi hmun asi.
Khua Min :
1979 tiang cu Nipi khua ti asi rih lo, Bualtak- Tlang tiah kan auh zungzalmi asi. Inn 17 hrawng an hung si cang tikah Biakinn kan sak, Khrihfa upa thimpiak hna i, khualei ( Bualtak ) Biakinn then pakhat asi. Minung an tam deuh cang caah izohkhenhnak le kilvennak ah khuachung lei he kemhchih cu tlam atling ti lo. Culio caan ah an Khrihfa upa cu Pu Chia Mang asi. 1990 kum January 1 in tlang hi Block pakhat ah chiah hnu ah Khrihfa upa Pu Chia Mang thimpiak a sinak cu asi.
1997 December thla ah Pu Chia Mang le Pu Ngun Hmung ( Khrihfa upa hna ) cu Bualtak Baptist Church ah Blessing an rung hal. Khrihfabu pi nih thluahchuah pek si hna seh tiah bia an khiah i, 1998 January 4 Sunday ni ah Nipi Baptist Church tiin thluachuah ( Blessing ) an pek hna.
Cucaah Khrihfabu min an pekmi hna cu khuamin ah i cang seh tiah Nipi khua tiin an bunhnak asi. Acozah zung lei ( Pyitheyi wangyi thannah ) ah cun Nipi khua ti asi rih lo.
B. Nihin Nipi Khua
1. Nuncan Khuasakning
Nihin Nipi khua kan nuncan le khuasak ning cu lothlomi dirhmun asi. Nihin kan tuanmi hi thaizing ah eiding asi. Thing le ram cu Tuhmawng in a rak khatmi asi ko nain, Hakha lei a ummi hna caah tihthing ca hman dingin thingram a kal dih cang. Lothlawhmi zong hmawng a um ti lo. Hmawng atam lio ahcun Aalu lo kan sermi hi zuar cawk lo in kan ngeih. Atu ahcun phawngram asi cang caah Aalu hi zuartlai tlakin a chuak kho ti lo.
Aalu lo kan ser tawnmi kha antam, kawpi le khace-uh cinnak hmun ah ai cang deuh cang. Tisik anhnah kan cinmi cu Hakha ah kan zuar i pawcawmnak caah kan hman. Lo rian kan tuanmi dang a ummu cu Fungvei lo, Faang lo hna khuachung lei ( Bualtak ) he lopil kan tlak ti. Inn 33 chungah cheuthum cheuhnih hrawng lawng nih lopil chungah kan lut. Ataangmi cu Aalu lo, Tisik anhnah lo men in kan um.
Lo rian kan tuan pah cun meihol kan rawk i Hakha ah kan zuar. Cu kan zuarmi cu kan tangka hmuhnak hrampi asi. Thing le ram belte cu duhsah tein a phong chin lengmang ko. Hi ningin cun hi hnu kum 10 kan kal rih ahcun thingkung tha kan hmu kho ti lai lo.
Hakha lei kan tlunkal tikah keengin thil a phormi kan tam. Cucaah Cycle ( Setbing ) in thil phormi zong cu an um ve. Motor lamka a ummi kan si caah Motor in kan tlunkal caan hi a tam ngaingai.
2. Uknak Kong.
1983-1994 tiang cu Inn tlawmte lawng an si caah uktu le hruaitu an ngei lo. Khrihfabu hruaitu lawng an rak ngei. That an ton caan ah siseh, chiat an ton caan ah siseh, Bualtak an si ko caah khuachung lei in zohkhenh an si. 1994 thawk cun Inn 10 uktu i thim a herh cang caah minung i thim a hung si. A kan hruaitu hna cu :-
1. Pu Nau Kham ( 1994- 1996 )
2. Pu Than Luai, Pu Bawi Ling ( 1996-1999)
3. Pu Hmun Ling, Pu Van Ci, Pu Bawi Ling ( 1999-2003 )
4. Pu Kap Lian Thang, Pu Cung Bik, Pu Cung Hnin, Pu Cung Cem ( 2003-2004 ) hna hi an si.
Acozah uknak lei in an min thimpiakmi a um kho rih lo. Aruang cu Nipi khua tu hi theihpimi asilo caah asi. Bualtak khuabawi hi kan khuabawi hi kan khuabawi asi i, khuabawi bawmtu zong Bualtak ah a um, Mangnu ah pakhat a um ve.
3. Fimthiamnak Kong
1994 hlan paohpaoh cu Sianginn zong a um lo, ngakchia Sianginn a kaimi hna cu khuachung, Bualtak ah an vung kai tawn. Rualchan cingla sinah an fa le cu an chiah hna. Ngakchia an si caah an ngam lo. A laan in kai dingah a har fawn i kum tam nawn cu fimnak leiah kan chambau ngaingai.
Cubantuk chambaunak ruangah khuanu khuapa hna cu an lungre a theih tuk caah private Sianginn tuah lo ahcun kan fale an hrut dih lai ti an phang. Cu lioah hruaitu bik dirhmun in khuami nupa meeting a kan autu cu Pu Ui Phen asi. Private Sianginn tuah dingah hnatlaknak an ngeih cang caah 1994 June 1 in Private Sianginn an hun thawk. * 25
1994-2001 tiang saza an lakmi hna cu :-
1. Pu Cia Hmung ( 1994-1995)
2. Nu Tum Doi    ( 1995- 1997 )
3. Nu Sa Doi Sung ( 1997- 1998 )
4. Nu Khin San Kyi ( 1998- 1999 )
5. Nu Khin San Kyi, Nu Ngun Hlei Tial ( 1999- 2001 ) hna hi an si.
Acung lei hna hi khua le ram caah teimak chuah in rian a tuantu an si. Tangli a a awngmi hna cu Hakha ah a kaimi an um, Bualtak Private Sianginn ah a vung kaimi zong an um.
2000 kum ah Cozah fimnak Zung lei in sianginn sawk ulaw atha lai tiah ruahnak an cheuhnak hna thawngin Sianginn an sawki, 2000 January 15 ni ah Tangli Sianginn an hun pek hna. A Inn cu an kan pek chih lo caah Biakinn ah kum 3 chung ca an cawng. Cozah Sianginn kan hmuh in atu tiang saza akan tuanpiaktu hna cu :-
1. Sazaci Khuang Hlian ( Headmaster 21.11.2000 - atu tiang )
2. Sazama Ngun Tha Cin ( Abawmtu 21.11.2000 - atu tiang )
*25 Pu Chia Mang chimning in , 2 October 2004.
4. UNDP Bawmhnak
UNDP min pu in CDRT ( Community Development For Remote Township ) project cu kan khua ah a rung lut ve. Cu project nih cun dinti akan tuahpiak i, tihram in khuachung a phaknak men in kan tuan lai an ti caah anmah kal tawnning tein an kan bawmh.
Kum 5 tluk a rauh hnuah CDRT Project chung taktak ah an kan telh ve i, 2003 chungah Sianginn 60'x20' ke 12'x12' zunginn cu an kan bawmh. Cu an kan bawmhmi cu tlakrawh inn asi i, dotkhat asi. Phaisa thazaang in kan chim ahcun 3,000,000 hrawng man asi. Cu Sianginn cu Nipi tlangthluan khuami umnak chaklei ah an kan sak piak.
2004-2005 chungah Ti an kan remhpiak rih lai. Cu pinah Dum pakhat an kan kulh piak i, Pumpak in zohter awkah minung an thimmi Pu Rual Kung te an Inn pawngah SRG min pu in dum an kan pek i Pu Rual Kung te nih cun an tuan. Cu dum in a chuakmi theitlai paohpaoh cu khuami zapi te caah thahnem sehlaw a duhmi nih a man in cawk khawh siseh tiah saduhthanhnak asi.
C. Tipil Khrihfabu Kong*26
1. Khrihfabu Thawhnak
Nipi Baptist Church kan timi ai thawknak a hram cu Bualtak Baptist Church asi. 1979 kum ah khua a tlatu Pu Mang Chawn cu amah te lawngin i pumh awk a thatlo caah Bualtak khua chung Biakinn ah zarhpi ni fatin a vung i pum tawn. Inn 10 hrawng an hung phanh tikah pumhnak cu mi Inn ah an tuah tawn. Acaan caan te lawngah khua chung lei ah an vung i pum theu. Pu Ui Phen nih caan a tlaihpiak tawn hna.
Bualtak Khrihfa Upa thimnak an tuah tikah 1990-1993 ca tiang tlanglei Khrihfa upa caah Pu Chia Mang an thim. 1994-1997 ca tiang Khrihfa upa cu Pu Chia Mang le Pu Ngun Hmung an thim hna.
August 6, 1994 ni ah Bualtak Khrihfabu sinah Biakinn saknak nawl hal dingin Pu Chia Mang akal i, saknak nawl an pek caah Nipi a ummu Inntung pakhat ah tung pakhat le di phorhhnih, Rua pumthum cio kan thawh hna i Biakinn cu kan sak. Pu Than Hei nih Canphio tlap 50 akan pek i, thingah in kan thlen than. 1997 September 15 ni ah Bualtak Baptist Church ah Blessing kan hal hna.
Bualtak Baptist Church nih 04.01.1998 ( Sunday ) ni ah thluachuah ( Blessing ) le Pastor H. Lian Hrin ( E&M Secretary ) hna nih Bualtak Khrihfabu aiawh in thlacamnak he thluachuah an kan hal piak.
2. ZABC Nih A Kan Zokhenhnak
Bualtak Baptist Church nih thluachuah an kan pek hnu ah Zokhua Area Baptist Churches ah 2001 kum in Nipi Baptist Church tiin an kan cohlan.
ZABC chungtel Khrihfabu pakhat kan sinak an kan cohlan lioah Khrihfabu kip nih an kan bawmmi hna le an kan bawmhnak hna cu:-
01. ZABC           - Ks. 1000/-
02. Cinkhua       - Ks. 1000/
03. Bualtak        - Ks. 3000/
04. Zokhua        - Ks. 1000/
05. Laamtuk     - Ks. 500/
06. Vantlang     - Ks. 1000/
07. Ruavan        - Ks. 1000/
08. Hrawngvun- Ks.1000/
09. Pu Lian Bia - Ks. 150/ ( Pumpak, zokhuathar)
10. Zing Cuai     - Ks. 1000/ ( Pumpak, Zokhua sazama ) hna hi an si.
ZABC zohkhenhnak tangah a cawlcaangmi Khrihfabu pakhat kan si caah 2001-2002 tiang Pastor Hnem Vang an kan pek i, kam Pastor Hnem Vang cu Ruadeu Pastor ah an kan thialpiak than i, 2002-2004 tiang kanmah khuami Pastor Ngun Tha Nawn Sung an kan pek.
ZABC he i pehtlaihnak nganbik kan ngeihnak cu cheuhra cheukhat le thawhlawm in asi i, Khrihfabu nih ZABC ah cheuhra cheukhat cu kan pek hna. Cu hnuah Pastor zong Area nih an kan pek ve. Hmailei zongah Area he kan i peh chung paoh cu phunghram, cheuhra cheukhat, Pastor, EC/ BM/ Triennial le Conference/ Training tete ah kan i pehtlai zungzal ko lai.
3. Khrihfa I Hruainak le Riantuannak*27
(a) Khrihfa Upa Riantuannak
1994-1999 tiang cu minung kan tlawm, inn zong a tlawm caah Pu Chia Mang pakhat lawng nih Bualtak Baptist Church i hruainak tangah akan thit hruai. Bualtak khuahlun in Inn 20 dengmang an hung i fonh hnu ah cun Inn 33 hrawng kan hun si can i, hruaitu zong tlamtling tein kan hun i thim. Cucaah khrihfa Upa a tuanmi hna cu a tanglei bantukin an si.
1. Pu Chia Mang ( 1994-1999 )
2. Pu Ngun Hmung, Pu Hre Luai, Pu Ui Phen, Pu Lai Hlun, Pu Hrang Cung, Pu Tuan Chum ( 1999- 2001 )
3. Pu Ngun Hmung, Pu Van Ci, Pu Rual Kung, Pu Ui Phen, Pu Za Than ( 2001-2004 ) Pu Van Ci cu kumkhat a tuan hlan ah aa din.
( b ) Nubu Hruaitu Hna Riantuannak :
1997 Kum tiang cu Bualtak Khrihfa bu nih zohkhenhmi kan si. 1997 September 15 niah Blessing kan hal hna i 04.01.1998 ni ah an kan pek. Cu hnucun Nubu hna zong nih anmah le si khawh tawk tein riantuannak an hun thawk ve. Nubu an thawk kum in hruaitu an thimmi hna le Nubu thawktu hna cu atanglei bantuk in ka langhter.
1. Pi Hram Tial, Pi Za Vang, Pi Dar Ngen, Pi Phun Tiak, Pi Par Tin Tlem ( 1998-2001 )
2. Pi Hram Tial, Pi Bawi Khen, Pi Tial Vang, Pi Sui Hliang ( 2001-2004 ) Pi Hram Iang an si i Pi Tial Iang le Pi Sui Hliang hna hi 2003 kum tiang an tuan.
( c ) Mino Hruaitu le Riantuannak
Bualtak Khrihfabu nih Blessing an kan pek lio caan ah an kan pek chihmi cu, Pangtar Suimilam pakhat, Taham um khap ( 8 ) pakhat, Pulpit puanzar le tangka Ks. 3000/ asi. Cu lawng cu thilri kan ngeihmi asi.
Nipi Baptist Church cu mi tlawmte si ko hmanh usila, kanmah le te khawh tawk tein tan kan la i thing tan rian kan tuan, Lam rian kan tuan i kan hmuhmi phaisa cu mino cawlcanghnak ah kan hman hna.
Mino kan thawk ni in hruaitu upa hna cu:-
1. Pu Bawi Ling, Pu Kap Lian Thang, Pu Khua Er, Pu Thawng Awr, Pu Khua Hmun ( 1999-2001 )
2. Pu Bawi Ling, Pu Khua Er, Pu Ceu Cin Thang, Pu Biak Cin Hmung, Pu Hmet Hrang ( 2001-2004)
(d) Sunday Church School Hruainak
Biakinn ngeih lo le Khrihfabu tling si lo in caan saupi kan rak um nain, 1995 hrawngin Sunday Church School cu kan rak ngei cang. Hruaitu set ti tu cu kan ngei lo. Aa zuam khomi paoh nih rak chimh le cawnpiak a si. Abik in tuanvo a latu vu Sianginn cachimtu kan lakmi hna hi an si bik ko.
1999 kum in Sunday Church School hruaitu cu khrihfabu pi nih thim asi i, an thimmi hna cu:- Nu Hram Vang le Pa Thawng Awr an si.
( e ) Pastor Ngeihnak
ZABC nih zohkhenhmi kan rak si hlan, Bualtak khrihfabu he an kan zoh ti lio ah kan Pastor hmasa bik cu Pastor Heman Lian Hrin asi. 1994-1996 tiang atuan i, tlawnkainak zong a kan ngeih pah tawn. 1998-2000 tiang ZABC nih Pastor an kan pekmi cu a langin zohkhenh ding asi caah min hlinh in pekmi a um lo.
Sihmanhsehlaw 2001-2002 tiang cu Zokhua Pu Ngun Or fanu Pastor Hnem Vang an kan pek i kumkhat chung a kan zohkhenh. Pastor Hnem Vang cu an thial i, 2002-2004 tiang, kanmah khuami Pastor Ngun Tha Nawn Sung an kan pek. Bible Sianginn kai ah kumkhat cu akan kaltak nain atu cu a hun phan than cang. 
 *26 Pu Chia Mang chimning in, 2October 2004
*27  Ngun Tha Nawn Sung, Dip. Th. Research Paper, 2001, p.48-50.