Chins National Day (CND)

Biahram:
CND (Laimi Miphun Ni) umtuning kong hi kan hnulei kum 2-3 lio in rak țial a si cang na in reel ballo, lung fianglo le pomlo kan tam ngai rih caah zapi sin ah a thar in ka hun țial țhaan.
1960’s chung ahhin laam le kui zoh cu kan rak huam ngai na in ngakchia deuh kan si caah a si hnga ma, CND  sungsa ngai in an rak lawmh ka hngal lo, February 20 hi umni nicheu arak si bel ka hngalh. 1970’s chung sianghleirun kan kai lio ahhin hall pi ah 1947 kum Falam khua mipi pumhtonnak in CND chuahkehnak kong chim le Chins miphun laam phunphun hmuhsaknak, chanthar hla sak le din le ei in rak lawmh a si tawn.
1980’s Halkha i ka kiar tik ah CND cu rak tuah a si na in a sungsa lo, CND kong biachim, miphun laam, hlasak le zapi laam tibantuk in rak hman a si. Cu tiang ah cun January thla ni 4 le February ni 12 hi sungsa khun in rak tuah a si bik. A hnu deuh in January ni 4 lawmh cu a hung duai i February ni 20 CND lawmh cu a hung sungsa deuh chin lengmang, i 1985 kum hrawng in Laipaih tehna he sungsa chinchin in hun tuah a si. Atu ah cun paih, lentecelh phunphun, laam le hlasak lawng silo in ngaknu muidawh zuamnak, thilthuam dawh zuamnak le laam le kui, nih le kheh, din le ei in CND cu lawmh a si. An rak thawkka in atu tiang kum fatin Pu Vum Tu Maung ho in Mirang rak dohnak le Laimi ramuktubawi țhatlonak chanbia lawngte chim a si rih. Fung lu le ngalhriang lu a lawmmi ko khi kan lo tawn. Si-ahcun, CND umtuning taktak cu vun zoh tuah uhsih.
Pinlung hnatlaknak:
Gen. Aung San nih 1946 kum tiang Kawlmi ram (proper Burma) lawng in zalonnak laak ding in a rak i’ zuam. 1946 kum, London a va kal ah ’nanmah Kawlmi ca lawng cun a si kho lo’ tiah an rak ti. Mah cu ‘Kawlmi a si lomi cu a sawm kho hna lailo’ timi ruahchannak in rak ti hna sehlaw a dawh. Cu bia nihcun Aung San cu a lung a fimter caah Kawlram zalonnak hmuh ding ah tlangcungmi tel lo in a si kho lo timi ruahnak a hun hngalh cang. Cu caah, 1947 kum Pinlung țhuttonnak kha a ruaihmi a si.
Mirang nih Kawlram an laak lio ahhin Rakhain, Kaya, Karen, Mon ram, vialte cu Kawl uknak tang ah an rak um cang caah kha lio Pinlung khua țhuttonnak ahkhan Aung San (Kawl) nih a aiawh hna. Chins/Laimi palai an phanh hlaan chung Shan le Kachin nih Gen. Aung San kha an hnatlakpi duh lo. Chins palai an phanh hnu nihnih chung zong an hna a tla rih. Cu hnucun Gen. Aung San nih Chins palai a rak zul vemi Pu Vum Kho Hau kha zik a nawh i amah lei ah țang ding in a rak thleem khawh. Pu Vum Kho Hau nih Chins, Kachins le Shans palai sin ah “Gen. Aung San nih a nemnak in a’n sawm lio hna ahhin ‘ee’ ti ko uh, nan duh lo ahcun a’n thah dih hna lai, ‘an nung in khua ka phanhter hna lai lo’ tiah a ti” tiah a chimh hna. Cu hnucun, an nunnak an ‘i veen khawh ding a silo caah hna an tlakpi cu a hau cang. Cubu hmenhah cun Chins palai Pu Kio Mang nih “Kanmah kan ram cio kanmah te in a’ uk ding kan si ahcun Kawl he hmunkhat ah zalonnak laak ding cu ka hna a tla ko” tiah a ti khah. Mah a bia ah cun “Kawlmi kut tang ah kan um lai” timi bia sullam pakhat hmenh a’ tel lo. Khat lei ah, Gen. Aung San zong nih Chin, Kachin le Shan cu Mirang luh hlaan ah anmah te in a’ ukmi ram an si caah le Kawl kut tang luh an duh lo kha a hngalh caah an duhnak cu a rak zulh ve hna. Mahkha Pinlung hnatlaknak kha tlangcungmi caah tlakchiatnak nganpi pakhat arak si. Shan hlaphanthiam Sai Khamleih nih a phan i Sai Ţhisaing (tleicia) nih a rak sakmi Bi number OK- 0122 L timi hla nih khan a langhter, LOOK 12, 2  tinak a si. Sihmenhsehlaw; Chin, Kachin, Shan palai (ramukbawi) pawl kha an palh tiah ti khawh a si tuk lo, hnatlaknak an rak tuah kha an nunnak caah an rak țih ruang ah a si bik.
Falam khua mipi pumhtonnak:
February 20, 1947 kum Falam khua mipi pumhtonnak cu Zalonnak hmuh hnu in zeitindah kan i’ uk lai, Union of Burma he zeitindah kan ‘i pehtlaih lai, timi khua khan ding ah a si tiah an ti, na in U Nu party le Pu Vum Tu Maung te thlithup khuakhan lairelnak in rak tuahmi a si.
Lairam peng kip in palai an kal i  Falam khua ah minung thongnga (5000) nih Ramukbawi uknak phung (Chin Regulation Acts) cu hlonh in Kawlram Zaukphung cu zapi lungrual te in an pom, i 1948 kum ah U Nu chan Kawlram kungpi (cozah) nih February 20 cu CND ah a pompiak hna tiah Laimi chanbia chung ah a um. Na’n, cu chanbia cu kherhlai tik ah Laimi hlennak ca ah rak țawnchommi lawngte a rak si ziar.
Cu Falam pumhtonnak i arak kal vemi hna Vuangtu ramukbawi le midang cio chim ningah: Pengkip in arak kalmi palai cu zakhat fai (100+) hrawng lawng an rak si, i midang cu Falam khuapi le a pawngkam khuate khuariat (8) in hramhram’n rak auhmi hna an rak si. An zapi ah thong thum-li (3000-4000) hrawng lawng an rak si. Falam vuanthok nih “Nan zapi in ramukbawi duhlo lei in kut nan lai, a thliar lomi cu sualpek a si lai” tiah a ti hna i kut thliarning zong a rak cawnpiak hna. Mipi pumhtonnak i’ duh le duhlo thimfung laknak ah kut-thliar si seh tiah an rak ti. An duhnak cu mipi nih vuanthok țih in ramukbawi duhlo lei in kut thliar dih hna seh ti khi a si. Cuca’hcun, kha 1947 kum, Falam pumhtonnak kha Pu Vum Tu Maung le a minung pawl nih an nawlngeihnak hmang in Laimi ramukbawi uknak rak hlonh in Kawlram bupi uknak chung ah rak luhpinak ni a si. Phundang in chim ahcun, Lairam uknak phung (Chin Regulation Acts) kha rak hlonh in Union of Burma chung ah rak luh khi a si.
Kawlram (proper Burma) chanbia kan zoh ahcun, 1885 kum, Mirang nih Ti Baw siangpahrang pennak cu meithal zunkhat puah lo in a rak laak. Mah lio can i’ Ti Baw siangpahrang a țhutden cung in zelțuang ah tlalak in a samtom in a hnuktu kha Kawlram chung mi a si. Kawl nih Mirang cung ah an lung a faak tuk na’n mah lio chan Mirang tactics kha an duh tuk, an ‘i cawn ve. Cu Mirang tactics cu, an raal kha pakhat le pakhat lung rual kholo in tuah, an tha derter, anmah chung minung lila kha hlen in anmah Mirang sin ah țanter, i fawi te in an ram kha laak le pen khi a si. Mah 1885 kum, Mirang nih Kawlram fawi tuk in arak laknak kong cu atu tiang hi Kawl Ram Uktu (KRU) nih biapi tuk ah an chiah rih. Kawlram chung Histry le Political Science tangsang cawnnak ahhin “1885 kum, Mirang nih meithal zunkhat hmenh puah lo in Kawlram a rak laak khawh kha Mirang țhawn ruang ah a si lo, kha lio siangpahrang uknakphung a țhat lo ruang ah a si, timi hi nang zeitindah na ruah?” timi hi kum fatin kumdih thiamdelnak (exam.) ah hal lengmangmi a si.
Cuca’hcun, 1947 kum February ni (19-21) Falam khua Laimi pumhtonnak (Falam Conference) i’ a muru cu Pu Vum Tu Maung kha hman in Lairam vialte kha meithal zunkhat puah lo in anmah Kawl uknak chung ah rak luhter dih kha a si. Mahcu, 1885 kum lio Mirang nih Kawlram arak lakning tactics bak kha a si ve.
Finland khi kum 600 chung Sweden ramțhen arak si. Nepolian chan ah Franch nih England(GB) a rak tuk lengmang. GB cu Viking tefa an si ve caah Sweden siangpahrang nih GB cu arak bomh i Nepolion (Franch) cu an rak tuk. Culio caan ah cun Nepolion, Austria (an rak țhawn lio) le Russia cu țangrual an rak si. Cucaah, an rak i’ bawm i Finland (Sweden) cu acung lei an ‘i pehnak zawn khin chuknam in an rak nam i a tanglei cu rili a si caah an rak chanh kho tilo, i cuticun 1809 kum ah Finland timi Sweden ramțhen cu an rak chuh. 1917 kum, Russia ramchung buai lio ah khan an țang țhaan i 90% vial an rak laak khawh țhaan. 1947 kum ah a tangmi an ram 10% chuh țhaan ding in an rak doh țhaan na in Russia minung le țanhtu an rak tam cang i an ti kho ti lo. Mah cu political error pakhat a si an ti caah 1809 hnu cun siangpahrang pakhat lawng nih raal tuknak kong ah bia khiah tilo ding tiah phung an rak ser. Nikum, 2009 kum ahkhan Sweden khuapi Stochlom khua ah Finland le Sweden in kungpi MPs le mifim cathiam vialte komh in an ‘i țhennak kum 200 tlinnak ni an tuah i cu-ah cun Finland ram mino aiawktu (ngaknu) nih “Finland hi kumkhat hnu kumkhat Sweden he kan ‘i hlaat chin lengmang, kannih mino nihcun ho-ram ho-ram ti lo in ram pakhat in um țhaan uhsih law ti kan duh” tiah a chim i upa pawl cu an lau ngai.
Mah kong he pehtlai in 2009 kum donghlai te ah Stockholm khua ah Histry le Political Science in professors le politicians pawl biaruahnak an ngei, i an chimmi cu “Zalonnak taktak hmuh hlaan ah constitution thlen cu țihnung tuk a si, political error ngan tuk a si” tiah an ti.
Tleicia kan pa pakhat nih a chim ning ah: Gen. Aung San nih Pu VTM cu “Kawlram zalonnak kan hmuhle cangka in Pakhokku ramkulh in nitlaklei vialte khi Chin ram ah kan chiah lai” tiah arak ti, i Pu VTM nih arak duh lo tiah a ti. Thil umtuning cu, kha lio ahkhan Chinram cu chaklei le thlanglei ti in țhen a rak si, i thlanglei cu Mindat le Kampalet ri in Asho vialte le Rakhain tlangthluan i a ummi Mru (Mio) vialte he khin Pakhokku ramkulh chung ah chiah an rak si. Gen. Aung San nih cuti i a ti cu atu Sagaing ramkulh chung um Yaw (Cho le Rongtu), Kuki le athlanglei i Asho le Mru vialte zong khi Chin an si ti hi a rak hngalh caah a si. Mahcu lio thil umtuning ruah ahcun Pu VTM kha ram le miphun i’ humhalhnak lei ah chambaunak arak ngei ti cu a fiang ko.
Cuca’hcun, kha 1947 kum, Falam Conference kha Laimi caah Double Political Error a rak si. Pakhatnak ah, Union of Burma chung i rak luh kha zalonnak taktak ah an rak ruah. Pahnihnak ah, Zalonnak taktak rak hmuh hlaan ah Chin Regulation Acts an rak hlonhmi kha a si.
CND lawmh ningcang:
 CND umtuning taktak hi Laimi hruaitu pawl nih rak hngal hna sehlaw rak lawmh lo ding bak a si hnga. Na’n, annih cu chim lo tuchan kan mifim le hruaitu pawl hmenh nih an hngal rih lo, chimh zong ah an pom duh lo i thilhar ngai a si.
Hlaan ahhin misual, mihlenhmang pa a rak um an ti. Culio caan cu mipi an lungre a theih lio caan a si. Voikhat cu, a hawipa sin ah “Ka dua, biahtli te ka’n chimh lai, tuzan hi raal nih kan khua an chim lai, midang bel chim ti hna hlah, keimah țhatlo ah an ruah hoi lai” tiah a ti, i a hawipa nih cun a thli te in a nupi chim ve kaw cuticun an khuapi in an zaam i mihlenhmang pa zong cu a si taktak rua tiah a zaam ve an ti bang; CND cu Kawl nih meithal zun khat puah lo in Chinram an laak ni a si ko i cucu Ne Win chan in Laimi an lung a’ rual suallai ti an phaan ruang le Burma chung ah national pahnih um phung an duh lo ruang ah an rak phih. Na’n, atu ah cun KRU khammi poh serhleih in zeipoh te tuahhau phun in kan um cang caah, CND tuah nih akan leem tuk cang caah le Chins vialte i’ tonni a si caah a huammi nih nan tuah ve ko lai.
Nan tuah tik bel ah; CND umtuning taktak hngalbu in tuah ding, paih le muidawh zuam le thilthuam dawh zuam etc. tuah lo in eithaw eiținak, i’ hawikomhnak, nunphung le laam hmuhsaknak, kan miphun tuanbia chimnak, ramkelnak kong chimnak, ramhla țhațha saknak, duhlo aunak, etc. lawngte in can hman ah a țha bik hnga.
2009 kum, Germany ah Pu Kip (Salai Kip Kho Lian) hruainak in Salai Tin Maung Oo kong chimnak le duhlo aunak le S.Korea in Zomi u-nau pawl nih Kawl palairun (B-Embassy) ah duhlo an va au tehna kha ațha ngai tiah ka ruah. Atu lio Laimi vialte nih kan ram zalonnak kong hi an ruat tilo, politics hi an duh tilo bantuk an si dih cang. Mahhi a ruang bik cu Laimi ramkhel pawl nih an kan hruaining a felfai lo ruang ah a si bik rua. CND nan lawmh tik ah kan ram le miphun i’ hruainak ah zeidah biapi an si timi hi ruat uh law a țha hnga.
Bia donghnak:
CND kong le Laimi chanbia hi biatak deuh in ruat uhsih law a țha lai. Aruat i a lung a pem cangmi zeimawzat nan um cang caah ka’ lawm. Midang zong nih hngalh le pom i’ zuam ve uh law kan ram zalonnak ding hi țha deuh in tuaktan cang uh. Atu lio can hi zalonnak kan laak khawh ding ah canrem bik a si, i lamțeka (crossroad) ah kan um lio zong a si fawn. Atu kan ram diarhmun in zaukphung chung ah dai te in kan lut kho lai tiah i’ zumh tuk hlah uh. Atu bantuk caan lio hmenh i kan lung a’ rual khawh lo, lungrualnak nan tuah khawh lo ahcun hihnu kum 50-100 chung ah atu bantuk caan țha hi kan hmu ti lai lo. Kawlram timi cu 1885 kum tiang ah khan Kawlram laifang te lawng a si khah. Cuca’hcun, mizei Kawl hmenh nih kan kut chung ah ”Heh, zalonak” tiah an kan pe lai lo ti hi kan ruah ding a si.
Tutan CND a lawm pawl nih atang i’ hla sullam hi biatak in rak ruat uhlaw nan lung a leeng ve țheu lai tiah ka ruah. Europe hlasa Joey Tempest (vawleicung hlaphan minthang) nih a phan a sakmi a si. Europe (Slam metal) hi Europe music contest ah pakhatnak an rak hmuh hnu in The final count down, Carrie, Rock the night, etc hla in raulo te in world-top an rak si. US tour an kallai te ah an quitarist nih a chuahtak hna i an rak i țhen. Kum 10 fai hnu ah an ‘i fon țhaan i an fans pawl cu an ‘i lawm ngai. Atu hi an hlathar New love in town cu a popular ngai. Atang hla cu “For my country” ti a si. “from to of the role I can.. I’ll fight for you, I’ll fight for you, with every bit of strength I hold..I’ll never let you down, I’ll never let you down,.. ti hrawng a si. Ca reltu zapi, dam te in.
Z.  Van Hmung
Sweden